ابیانه آمیزه ای از هنر و سنن

اصفهان موزه گرانبهایی است که دنیایی از شگفتی های هنر ایرانی و اسلامی را در خود جای داده است بدون شک آثار تارخی ارزشمندی که در جای جای این شهر و استان زیبا به چشم می خورد شهرت عالمگیر دارد و همه را از گوشه و کنار ایران و اقصی نقاط جهان به سوی خود می کشاند تا آثار به یادگار مانده از اعصار و قرون گذشته و تاریخ پر افتخار ایران زمین و حاصل خلاقیت وذوق ، هنر و استعداد هنرمندان این مرز و بوم را به نظاره بنشینند.

روستای ابیانه در استان اصفهان و 50 کیلومتری جاده کاشان نطنز از جمله آثار ارزشمند تاریخی ایران است که به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود جزو چهار روستای تاریخی و استثنایی ایران به ثبت رسیده است . در این گزارش تلاش می شود تا به طور خلاصه به بررسی موقعیت جغرافیایی ، بناهای تاریخی ، آداب و رسوم و فرهنگ مردم آن بپردازیم این گزارش برگرفته از کتاب ابیانه و فرهنگ مردم آن نوشته زین العابدین خوانساری ابیانه است که خود در آن دیار به دنیا آمده و با فرهنگ ریشه دار روستایی آن رشد کرده است.

«ابیانه» ،«ماسوله» ،«کندوان» و «میمند» چهار روستای تاریخی و استثنایی ایرانند که به دلیل معماری جالب توجه، چشم اندازهای زیبا و قدمت تاریخی از مجموعه های قابل مطالعه و بررسی هستند. برای رسیدن به روستای ابیانه باید در فاصله 50 کیلومتری جاده کاشان نطنز در نزدیکی پل هنجن جاده ای فرعی را به سمت غرب پیمود که پس از طی فاصله کمی این راه به دره سرسبز و باصفایی می رسد که رودخانه «برزرود» از آن می گذرد.

در امتداد این دره پس از گذشتن از روستاهای «پارند»،«کمجان»، «برز» و «طره» به ده ابیانه وارد می شویم. به عبارت دیگر این ده در شمال غرب کوه کرکس نطنز و در منتهی علیه رودخانه «برزرود» واقع شده است.

خانه های ده بر روی دامنه شمالی دره و با شیب نسبتاً تند بر بستری از سنگ‌های رسوبی سبزرنگ بنا شده اند. خانه ها از خاک سرخ منحصر به فرد آن محل ساخته شده و با اسلوب ساختمانی ویژه محلی و در یک سطح محدود به صورت پلکانی و مسلط بر یکدیگر قرار گرفته اند. بر بالای خانه ها کوه سنگی زیبایی دیواره شمالی ده را تشکیل می دهد که برای هر تازه واردی جالب توجه است.

آب و هوای ده ایلاتی و زمستان های نسبتا طولانی و هوا در سرتاسر سال لطافت خاصی دارد. سرسبزی و طراوت درختان اطراف ده به ویژه در سالهای فراوانی آب یا به قول مردم محل (آبسال) در تمام بهار و تابستان به این روستا جلوه و صفای ویژه ای می دهد . در بدو ورود به ابیانه بافت خانه ها با رنگ اخرائی،ریزه کاری هایی که در ساخت در و پنجره های چوبی خانه ها به کار رفته،برخورد با مردمی با قیافه بشاش و لباس محلی زنان نظر هر بیننده ای را جلب می کند.

از سال 1352 شمسی به بعد توجه مهندسان و کارشناسانی که به این ده رفت و آمد داشتند به بافت قدیمی روستا جلب می شد. اداره کل باستان شناسی آن زمان در سطح کشور دو ده را بنابر ویژگیهای آنها جزو برنامه حفاظتی و مرمتی قرار داد که یکی ابیانه و دیگری ماسوله در منطقه شمال بود و ده ابیانه با شماره 30/5/1089.54 به ثبت رسید.

بناهای مذهبی و عمومی ابیانه

مسجد جامع در وسط ده واقع شده است که با طاق بندی ضربی و مخصوصاً درهای ورودی منبت کاری با گل و بته و خطوط برجسته و گل درشت توجه هر تازه واردی را جلب می کند.

مسجد «پرزله» در محله معروف «پرزله» واقع شده است و مشتمل بر یک شبستان در طبقه همکف با کوچه است که با در دو لنگه ای به راهروی کوچکی متصل می شود.

مسجد «حاجتگاه» در قسمت غربی ده و در کنار قبرستان سابق واقع شده است . جبهه شرقی آن با روکاری آجری و دریچه ها و پنجره های مشبک هلالی نمای جالبی دارد.

مسجد « یسمان» در میان محله « یسمان» واقع شده واثر یا نوشته ای تاریخی ندارد؛ اما آنچه مسلم است از بناهای قبل از دوره صفویه است.

«امامزاده ابیانه» یا «‌زیارت» مدفن دو تن از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است.

این بنا در محله پایین ده واقع است و دارای گنبد کاشیکاری فیرزوه ای است که در میان خانه های سرخرنگ ده جلوه ای ویژه دارد.

زیارتگاه « هینزا» نیز در جنوب شرقی ده و در دره کم عرض و طویلی شامل قریب یک هکتار باغهای میوه قرار دارد.

از جمله دیگر آثار تاریخی ابیانه می توان به آتشکده ، قلعه‌ها ، حمام ها ، آسیاب ها ، مزرعه گهه بالا و غیره اشاره کرد.

وضع معیشتی

اما در مورد وضع معیشتی مردم ابیانه باید گفت چون ده در دره ای با رودخانه کم عرض واقع شده و زمین کافی برای کشاورزی و باغداری فراهم نبوده لذا درآمد کشاورزی نیاز زندگی را تامین نمی کرده است و دامداری و دامپروری رواج یافته است.

تمام دره و ماهورها و کوههای این محدوده پوشیده از روییدنی های کم نظیر است که دسته ای از آنها در بهار و پاییز خوراک دام را تامین می کنند و دسته دیگر قابل جمع آوری و خشک کردن برای مصرف خوراک زمستانی دام هستند. همچنین بوته گون کتیرا را که در مراتع ابیانه به وفور می روید باید بوته زرخیز نامید چرا که از این بوته صمغ کتیرا گرفته می شود که گذشته از مصارف صنعتی داخلی یکی از اقلام صادراتی کشور نیز به شمار می آید.

این منطقه دارای معادن زغال سنگ و سرب نیز بوده است که اینک تعطیل می باشند.

بافت اجتماعی

از نظر موقعیت منطقه ای ابیانه در میان دو شاهراه اصلی شمال به جنوب کشور یعنی کاشان_قمصر_مروچه_خورت_اصفهان و کاشان_ نطنز_یزد_کرمان به فاصله 25 کیلومتر از هر دو شاهراه در دره ای کم عرض قرار گرفته و محل امن و دور از تعرض و نا امنی های ادوار بوده است. اهالی آن چون به علت نداشتن زمین کافی برای کشاورزی ناچار بوده اند خوارو بار مورد نیاز خود را از خارج تامین کنند. لذا یک حس ذخیره اندوزی و صرفه جویی در آنان بوجود آمده که این شیوه زندگی پایه اصلی و اساسی اقتصاد و دوام و بقاء مردم ده را تشکیل داده است. از طرفی فکر تهیه زمین کشاورزی و تامین خواربار مورد نیاز موجب آن شده تا اهالی از سمت شرق و غرب ده تا شعاع 50 کیلومتری درصدد خرید ملک و زمین و باغ باشند. این شیوه ذخیره اندوزی و صرفه جویی در میان مردم منطقه زبانزد بوده ولی به آن جنبه خست نمی توان داد.

غذاهای محلی وپوشاک

« گیپا» که در موقع سر برسیدن گوسفندان قلیه‌ای تهیه می شود، یکی از غذاهای ویژه مردم ابیانه است که جنبه تشریفاتی نیز دارد. غذاهای «جوین» که شامل جو شیرین و ترش می شود، « کاروانی» که با کشک ساییده و نعناع داغ و پیاز تهیه می شود،«آردینه» که باسبزیهای محلی و دوغ و کشک و «قرمه» یا «قلیه» که از گوشت گوسفند تهیه می شده روغن و نان محلی از جمله دیگر غذاهای مردم ابیانه است.

پوشاک مردان ابیانه عبارت بوده از کلاه نمدی ، قبا، زیرپوش قبا، شال کمر، تنبان گشاد از کرباس یا متقال، گیوه محلی و پوشش زمستانی کمرچین یا سرداری ، کفش چرمی، شنل ترمه ای ، کلاه کله قندی دست دوز و عرقچین.اما در حال حاضر در لباس محلی مردان تنها تنبان گشاد باقی مانده است.

پوشاک زنان نیز شامل چارقدی از پارچه گلدار مربع شکلی به ابعاد 5/1 متر است که سروگردن و سینه ها را بخوبی می پوشاند، پیراهن گشاد با یقه و چاک‌های آرایش داده از پارچه گلدار، و تنبان یا شلیته است که جامه‌ای پرچین بوده و ازکمر تا پایین زانو را می پوشاند و درهوای زمستانی به این لباس روپوشی به نام « آرخالق» زنانه یا  نیم تنه مخملی اضافه می شود.

زبان مردم

به زبانی که مردم ابیانه با آن گفتگو می کنند اصطلاحاً « فرس قدیم» می‌گویند و شاخه‌ای از زبان رایج مردم منطقه نطنز، سیمه و جوشقان قالی است و به زبان بعضی از نقاط مرکزی ایران و حدود سمنان و سبزوار نزدیک است.

از ویژگیهای این زبان این که از نظر ساختار در گردش خود خیلی روان است . واژه ها را صریح ادا می کند و دنباله واژه ها را کش و قوس آنچنانی نمی‌دهد تا لهجه بوجود آید.

اعتقادات و باورها

در ده ابیانه همانند سایر نقاط ماه محرم با آیین های ویژه ای توأم است. در این ماه مساجد محل های سه گانه « پایین ده » « یسمان » و « پل» بوسیله جوانان پرشور آراسته و آماده می شود. روضه خوانی 10 تا 12 روزه ماه محرم از نخستین شب ماه شروع شده و مردم در جلسات روضه خوانی شرکت می کنند.

از جمله آیین های ویژه ماه محرم در ابیانه مراسم«نخل برداری» است. در ابیانه دو نخل هست: یکی مربوط به محله پایین و در حسینیه محل جای دارد و دیگری مربوط  به محله «‌ پل» و « یسمان » است . در صبح روز تاسوعا بابای هر دو نخل که مسئولیت نگاهداری لوازم و پارچه های نخل را به عهده دارند به آراستن آن مشغول می شوند و از بعد از ظهر تاسوعا نخل آماده است تا در مسیر مقررش در محله ها به گردش درآید. نخل بر دو پایه چوبی در جهت طول و پنج یا شش پایه در جهت عرضی استوار شده و سر هر پایه ای از چهار طرف به اندازه نیم متر به طرف بیرون بدنه است تا بتوانند با این پایه ها نخل را بر دوش بگیرند و حرکت دهند. هر یک از پایه ها نخل را بر دوش بگیرند و حرکت دهند. هر یک از پایه ها چند نفر صاحب یا مالک دارد که به صورت ارثیه خانوادگی این مالکیت پایه نخل بوجود آمده و در دو روز تاسوعا و عاشورا باید به نوبت و هر دو نفر با کمک یکدیگر وظیفه بر دوش گرفتن نخل را بر عهده بگیرند. گردش دادن نخل در محله ها و توقف در این نقاط که حدود بیست نقطه است از صبح که آغاز می شود تا نزدیکی های غروب آفتاب ادامه دارد و پس از پایان مراسم نخل به حسینیه می آورند و بابای نخل به باز کردن و پیاده کردن پوشش پارچه ها و بسته بندی کردن آنها می پردازد. در سالهای  اخیر بعضی از خانواده ها و مردمی که از تهران برای شرکت در آیین عزاداری محرم و برگزاری سنتهای مذهبی به ابیانه می آیند به صورت گروه چند نفری بانی یک وعده غذای نذری به مردم می شوند.

عید نوروز

از یک هفته پیش از عید خانه ها گردگیری می شود، اتاقهای میهمانخانه مفروش شده ، سماور ، قوری و استکان و نعلبکی ویژه میهمانان از پستوها بیرون آورده می شود. پس از سال تحویل مردم به دید و بازدید می روند ودر خانه ها سفره مفصلی گسترده می شود که در آن انواع غذاهای محلی و آجیل به طرز جالبی چیده شده است.

میدانهای بازی نیز در ابیانه تا روز سیزدهم عید پر از شور و غوغا است و سر و صدای جوانان و بچه های بازیکن بوده است.

گرچه درحال حاضر از آن فضای پر شور مردمی کمتر اثری می توان یافت، ولی علاقه به آداب و سنن محلی موجب می شود که برخی از خانواده ها و جوانان شهرنشین سعی کنند تعطیلات عید را در ده و در میان بستگان خود بگذرانند.

گفتنی است؛ از زمانی که ابیانه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است پای گردشگران به این ده باز شده و رفته رفته در زمره مناطق توریستی ایران در آمده است. همچنین سبک معماری و اسلوب خانه سازی و بافت ساختمانهای ابیانه توجه اهل فن و مسئولان دانشکده های معماری را جلب کرده است و بسیاری از دانشجویان برای بررسی و تهیه پایان نامه خود ابیانه را انتخاب می کنند.

¤ نویسنده: حامد مزرعه خطیری